frazeologiczny

Ze stanowiska kryterium semantycznego, tj. ze stanowiska stopnia zespolenia składników związku frazeologicznego, rozróżniamy związki frazeologiczne stałe, łączliwe i luźne. Związki stałe są swego rodzaju jednostkami leksykalnymi funkcjonującymi w wypowiedzi tak, jak pojedyncze wyrazy, tzn. mogą być zastępowane odpowiednikami jednowyrazowymi, zaś w ich braku równoważnymi jednostkami frazeologicznymi. Pełnią one jako całość funkcje seman­tyczne, nie dające się sprowadzić do funkcji ich składników, inaczej mówiąc, znaczenia takich związków nie są sumą znaczeń ich składników. Połączenie wyrazowe 'stary grzyb' znaczy tyle co 'zgrzybiały starzec', a 'dwa grzyby w barszcz' oznacza 'rzecz zbyteczną, nadmiar czego'; 'sprawić komu grzanie' albo 'wyłatać grzbiet komu' to ekspresywne zwroty znaczące tyle co 'wybić kogo', fraza natomiast 'gwiazda czyjaś zgasła' oznacza, że 'ktoś przestał wywierać wpływ na otoczenie, stracił znaczenie w swym środowisku'. We wszystkich przytoczonych przykładach znaczenie całości nie wynika z sumy znaczeń poszczególnych składników, znaczenia te bowiem zatarły się, zleksykalizowały w takim stopniu, że ich pierwotne, realne znaczenia nie hamują procesu scala­nia związku w całość o nowym znaczeniu.
Związki łączliwe to takie, których stopień spoistości jest znaczny, ale składniki ich nie uległy leksykalizacji. Połączenia dobry, różowy, świetny, zły humor są takimi związkami. Tak w stereotypowy sposób określamy nasze usposobienie. Również wyraz humor nie oznacza w tych związkach nic innego, jak nasze chwilowe usposobienie, określenia zaś tego usposobienia mają realne (dosłowne lub przenośne jak w wypadku określenia różowy) znaczenia.
Niektóre wyrazy mają swoją naturalną łączliwość ograniczoną tylko do pewnego zakresu. Zakres ten wynika z treści wyrazu i jest tą treścią ograniczany, np. czasownik szczekać może się łączyć tylko z pojęciem zwierząt wydających głos zwany
szczekaniem, przymiotnik gniady może służyć tylko jako określenie maści końskiej, stąd też dość ograniczony jego krąg łączliwości: gniady koń, rumak, ogier; gniada klacz, kobyła. Ostrej granicy między związkami sta­łymi a łączliwymi nie ma.
Ogniwem pośrednim są np. wyrażenia gatunkujące, tzn. takie, w któ­rych wyraz określający uwypukla istotną, gatunkującą cechę przedmiotu nazwanego wyrazem określanym, np. aparat telefoniczny, ryba słodkowodna, koń wyścigowy, aktor komiczny, zapa­lenie płuc itp. W przytoczonych tu związkach, charakterystycznych dla terminologii naukowej i technicznej stopień scalenia składników jest znaczny. Są to połączenia stałe, niekiedy potocznie zastępowane odpowiednikami jednowyrazowymi, jak np. aparat telefoniczny 'telefon' aktor komiczny 'komik'. Łączliwy charakter mają zwroty: wykonać skok 'skoczyć' dokonać prze­kładu 'przełożyć', wyciągnąć wniosek 'wywnioskować', wysunąć żądanie 'żądać' itp., ale sche­mat tego rodzaju zwrotów jest czymś stałym. Tym się one różnią od odpowiednich wyrazów, że mają formę analityczną i pewne zabarwienie stylistyczne: stosuje się je zwykle w stylu urzę­dowym i częściej w języku pisanym niż mówionym. Do pogranicza frazeologii stałej i łączliwej należą również wyrażenia i zwroty o charakterze porównawczym, w których porównanie ma postać stereotypową,
całość jednak związku nie wykazuje jakiejś odrębności semantycznej, nie odbiega od sumy znaczeń swych podstawowych składników, np. blady jak kreda, biały jak śnieg; czerwony jak burak albo jak rak; ciężki jak słoń, silny jak byk; wygląda jak strach na wróble, podobni do siebie jak dwie krople wody; wpaść jak po ogień; czuć się jak nagi w pokrzywach. Wyrażenia i zwroty tego rodzaju, dość stereotypowe, tym się tylko różnią od odpowiednich połączeń dowolnych, że część porównawcza związku akcentuje w sposób obrazowy intensyw­ność cechy lub czynności zawartej w członie podstawowym.
Związki luźne to połączenia tworzone każdorazowo, doraźnie, powstające ze zwykłego zestawienia wartości semantycznej członów składowych. W wyrażeniu droga przez wieś oba człony mają dosłowne znaczenie i w tego rodzaju połączeniach, określenia drogi mogą powsta­wać doraźnie, za każdym razem inne, zależnie od terenu, przez który droga prowadzi: droga przez pola, przez lasy, przez łąki, przez wrzosowiska, przez teren podmokły itp.
Formalnym ograniczeniem tych połączeń jest schemat składniowy: droga przez co, który o tyle wiąże się z semantyką, że określa miejsce, przez które droga ma przechodzić. W zwrocie o schemacie składniowym jeść c o możemy realizować nieskończenie wiele związków luźnych, ograniczonych ogólnym sensem wypowiedzi, np. jeść zupę, bułkę, ciastko, mięso, jarzyny, pomarańcze itp. Dopełnienia w tego rodzaju zwrotach muszą być nazwami przedmiotów jadalnych i to stanowi ograniczenie zastosowania schematu zwrotu. Schemat zwrotu jeść jak może obej­mować związki zarówno luźne, jak i łączliwe.
Granicy ostrej nie ma. O większej łączliwości związku decyduje jego częstość użycia i bardziej typowa sytuacja.
Niewątpliwie bardziej łączliwe są zwroty jeść łapczywie, jeść z apetytem, bo są to sytuacje często spotykane i tak właśnie okre­ślane, niż jeść stale albo jeść z uśmiechem, które to zwroty mogą charakteryzować sytuacje doraźne.
(Stanisław Skorupka Słownik frazeologiczny języka polskiego Wstęp) p. fraza